Het is volop zomer, en dat betekent dat ook het openwater zwemseizoen in volle gang is. Maar wie een frisse duik in een meertje of plas wil nemen doet er goed aan om eerst naar het water te kijken. Drijft er een blauwachtige zweem over, alsof er olie in het water zit? Grote kans dat het water dan besmet is met blauwalgen. Een alg die overigens helemaal geen alg is, maar een bacterie. Wat zijn de gezondheidsrisico’s van blauwalgen, waar moet je voor oppassen en hoe weet je of je ziek bent geworden? Tijd voor een overzicht.
Wat we blauwalgen noemen zijn cyanobacteriën. In warm weer planten ze zich razendsnel voort in stilstaand water. Soms levert dat een olieachtige zweem op het water op, maar de bacteriën kunnen ook drijvende pakketten groenig slijm veroorzaken die het water troebel maken en een akelige geur verspreiden. Wie in dat water zwemt en het binnenkrijgt loopt kans op huidirritaties en gastro-intestinale klachten.
Cyanobacteriën kunnen gifstoffen produceren, die allemaal kunnen inwerken op onze gezondheid. Vaak blijft het dan wel bij milde klachten zoals jeuk, branderige ogen en misselijkheid of buikpijn. Die klachten gaan doorgaans vanzelf over. Dat er geen ernstiger infecties optreden komt vooral door de strenge normen aangaande waterkwaliteit in ons land. Zodra er ergens blauwalg opduikt volgt meestal al snel een zwemverbod.
Blauwalgen komen het hele jaar door in open water, maar onder sommige omstandigheden ontstaat er zogeheten algenbloei. Als het water tussen de 20 en 30 graden warm is, het rustig en droog weer is, er weinig stroming in het water is en veel fosfaat en stikstof, dan groeien de cyanobacteriën explosief. Het water wordt troebel, de hoeveelheid zuurstof neemt af en dat leidt vaak tot vissterfte.
Sommige blauwalgen kunnen stoffen produceren die giftig zijn voor mens en dier. Dat zijn er welgeteld vier: hepatotoxinen, neurotoxinen, cytotoxinen en irritantia.
Hepatotoxinen kunnen, zoals de naam al aangeeft, leverschade veroorzaken wanneer ze het spijsverteringskanaal binnenkomen. Vooral microcystinen en nodularinen zijn gevaarlijk. Deze peptiden, die in vele varianten voorkomen, kunnen celdood veroorzaken in levercellen, en dat kan in extreme gevallen dodelijk zijn. Microcystinen en nodularinen zijn ook kankerverwekkend en wie er te veel van binnenkrijgt loopt het risico op leverkanker.
Neurotoxinen –zenuwgiffen- werken als neuromusculaire blokkers, waardoor spiertrekkingen ontstaan, gevolgd door verlamming en mogelijk overlijden. Andere symptomen die door neurotoxinen veroorzaakt kunnen worden zijn overmatig kwijlen en zweten, verhoogde slijmproductie en mogelijk ernstige benauwdheid. In blauwalgen zitten ook saxitoninen, een neurotoxine die ook voorkomt in het verlammende gif dat door sommige schelpdieren wordt toegediend. In ernstige gevallen kunnen die stoffen leiden tot verlamming van de ademhalingsspieren en de verstikkingsdood.
Het cytotoxine cylindrospermopsine kan necrotische weefselbeschadigingen van lever, nieren, longen, milt en darm veroorzaken bij mens en dier. Daarnaast kan deze gifstof ook voor genetische schade zorgen.
Onder de irritantia bevinden zich bacteriën die gifstoffen produceren die huidirritatie en darmklachten kunnen veroorzaken, maar ook een tumor-stimulerende werking hebben. Deze bacteriën komen echter alleen voor in zoutwateralgen en spelen dus geen rol bij blauwalg in open zwemwater.
Blauwalgbesmetting is haast altijd het gevolg van het binnenkrijgen van besmet water, en hoe meer water mensen of dieren binnenkrijgen, des te ernstiger de besmetting kan uitpakken. Waterrecreanten melden soms al enkele uren na contact met verontreinigd zwemwater symptomen als oogirritatie, huidirritatie en maag- en darmklachten. Omdat het onmogelijk is om bij een besmetting precies vast te stellen welke toxines de klachten veroorzaken is het moeilijk om een onomstotelijk verband ertussen vast te stellen, temeer daar er geen laboratoriumanalyses beschikbaar zijn van het besmette water op het moment dat de besmetting plaatsvond. Veel van de bekende casussen rond blauwalgbesmetting zijn daarom anekdotisch en observationeel.
Toch zijn er wel klinische studies verricht, waarbij proefpersonen via pleisters op de huid gedurende een aantal uren werden blootgesteld aan geconcentreerde suspensies van bepaalde soorten blauwalgen. De uitkomsten van die studies waren echter niet eenduidig. In een studie werd maar bij 1 van de 39 proefpersonen een geringe lokale reactie waargenomen. Maar bij een andere studie werd bij 20 proefpersonen een reactie gezien. Onvoldoende onderzocht is of er mogelijk sprake kan zijn van een allergie.
Bepaalde cyanobacteriën blijken inderdaad allergenen te bevatten, zoals hydroxylamine en endotoxinen, die huid-, maag- en darmklachten kunnen veroorzaken. Toch is nooit wetenschappelijk bewezen dat de endotoxinen in de blauwalgen de oorzaak voor deze klachten zijn. De weinige wetenschappelijke literatuur op dit gebied wijst eerder op een lage toxiciteit van cyanobacteriële endotoxinen, in tegenstelling tot die afkomstig van Enterobacteriën, waarvan wel bekend is dat ze dergelijke symptomen veroorzaken.
In landen als China en Brazilië, waar wel vaak ernstige gezondheidsklachten –tot sterfgevallen aan toe- rond blauwalgen wordt geconstateerd is vaak sprake van verontreinigd drinkwater. Dat kan te maken hebben met de manier waarop het water gezuiverd wordt: algenbloei in drinkwaterinstallaties wordt vaak tegengegaan met kopersulfaat. Dat doodt weliswaar de cyanobacteriën, maar juist als ze sterven komen de gifstoffen vrij.
In Nederland heeft zich voor zover bekend nog nooit een blauwalgbesmetting via het drinkwater voorgedaan. Gezondheidsklachten ontstaan alleen door recreatie in oppervlaktewater. In 1998 werd er een grootschalige studie opgezet in Nederlandse meren om inzicht te krijgen in de cyanobacterie-problematiek. De studie beschrijft de geografische verspreiding en de temporele variatie van cyanobacteriën en cyanotoxinen in de Nederlandse wateren. Toen bleek dat de microcystinegehalten op 77 plekken hoger waren dan de maximale richtlijn van de WHO voor drinkwater. En op 21 locaties werden de grenswaarden waarop een zwemverbod wordt afgekondigd overschreden. Vooral vanaf juli nemen de blauwalgen snel toe, met een piek in augustus en september.
Hoewel blauwalgen toxines bevatten die potentieel een groot gezondheidsrisico met zich meebrengen, blijft het gevaar relatief beperkt voor mensen die in verontreinigd water zwemmen. Alleen als men grote hoeveelheden besmet water binnenkrijgt neemt het risico toe. Omdat verontreinigd water er al snel onaantrekkelijk uitziet en stinkt, en omdat gemeenten en waterschappen erg alert zijn op blauwalg en snel waarschuwingsborden plaatsen en zwemverboden uitvaardigen gebeurt dat vrijwel nooit. De enigen die wel gevaar lopen zijn dieren, en dan met name honden die van zwemmen houden.
Meer informatie
Bezoek de pagina van het RIVM over blauwalgen.
Er is ook een handige gratis app die voor elke zwemplek in Nederland de actuele stand van zaken meldt. Download de app voor Android of voor iOS/Apple.
Naar boven
