De Zwarte Dood. Onder die naam staat de grootste pestepidemie uit de geschiedenis bekend, die halverwege de veertiende eeuw de bevolking van Europa, de Levant en Noord-Afrika meer dan halveerde. Altijd werd aangenomen dat de ziekte vanuit China rond 1346 via handelsschepen naar de Levant en later naar Genua is gekomen, maar een internationaal team van onderzoekers denkt nu de eerste brandhaard van de ziekte gevonden te hebben in Kirgizië. Hun research werd onlangs gepubliceerd in wetenschapstijdschrift Nature.
De wetenschappers ontdekten dat er in Kirgizië, rond het Issyk Kul-meer rond 1338 een geheimzinnige ziekte rondwaarde die een plaatselijke handelspost vrijwel uitroeide. Inscripties op grafstenen die gevonden werden spreken van een onbekende pestilentie. Door DNA te analyseren uit andere graven waarvan de grafsteen 1338 als sterfjaar aangaf konden de wetenschappers inderdaad het DNA van de pestbacterie Yersinia pestis aantonen.
Tussen 1885 en 1892 vonden er archeologische opgravingen plaats in de Chüy-vallei rond het Issyk Kul-meer. Op begraafplaatsen in Kara-Djigach en Burana werden grafstenen met inscripties ontdekt. En op een aantal stenen bleek sprake te zijn van een onbekende ziekte. Een inscriptie luidt: ‘In het jaar 1649 (overeenkomend met 1338 in onze jaartelling), in het jaar van de Tijger. Dit is de tombe van de gelovige Sanmaq. Hij stierf aan een pestilentie.’
Het onderzoek werd gedaan door een team van archeologen, historici, antropologen, epidemiologen en infectiologen van het Max Planck instituut voor Evolutionaire Antropologie in Leipzig en de universiteit van Tübingen (Duitsland) en de universiteit van Stirling in Schotland. Hoofdauteur Phils Slavin is historicus verbonden aan het laatstgenoemde instituut. “We hebben kunnen bewijzen dat de geheimzinnige ziekte die op de grafstenen vermeld wordt niets anders dan de pest is”, stelt hij.
Op zich komt Y.pestis endemisch voor in rattenvlooien, maar niet eerder had dat een ziekteuitbraak van dergelijke omvang veroorzaakt. Wetenschappers hebben vastgesteld dat er tussen de 10de en 14de eeuw een enorme explosie van het aantal pestvarianten plaatsvond, maar precies waar en wanneer dat gebeurde was nog niet bekend. Maar de DNA-sporen van Y.pestis die in de graven in Kirgizië werden gevonden blijken de oorsprong van de pestvarianten te zijn, en dankzij de gravures op de grafstenen is zelfs ‘de Big Bang’ van de Zwarte Dood bekend: 1338.
De pestbacterie komt ook nu nog voor in knaagdiervlooien in geïsoleerde populaties die wel ‘pestreservoirs’ worden genoemd. Hedendaagse varianten die het sterkst lijken op de variant uit 1338 blijken vooral in het Tian Shan-gebergte voor te komen, een bergketen op de grens van China, Kazakhstan en Kirgizië, niet ver van het Issyk Kul-meer. De wetenschappers denken dat daarmee afdoende bewezen is dat de Zwarte Dood uit een pestreservoir in Centraal-Azië en niet uit China komt.
Pestepidemieën zijn door de eeuwen heen vaker opgedoken in Europa en Azië. Rond 430 voor Christus stierf een kwart van de bevolking van Athene door de ziekte, inclusief de leider van de stad Perikles. En ook in de Romeinse tijd waren er enkele grote uitbraken. Maar de epidemie die rond 1346 startte was met afstand de ernstigste. Vooral in dichtbevolkte gebieden in Europa eiste de pest enorme aantallen mensenlevens. Steden als Florence en Brugge verloren tot wel driekwart van hun bevolking. Wel 500 jaar lang, tot in de 19de eeuw bleef de pest regelmatig opflakkeren in Europa. Ook in Nederland: veel oude steden, Leiden bijvoorbeeld, hebben nog verwijzingen naar die tijd, zoals pesthuizen.
Wie denkt dat de pest een ziekte uit het verleden is vergist zich overigens deerlijk. De pestbacterie Y.pestis blijft aanwezig in rattenvlooien in pestreservoirs in Afrika, Azie en Amerika, en zorgt regelmatig voor pestuitbraken. Al in 1990 plaatste Wereldgezondheidsorganisatie WHO de pest op een lijst met oude ziekten die mogelijk terugkeren in de moderne tijd. In de Afrikaanse eilandstaat Madagascar gebeurde dat in 2017 toen in enkele maanden tijd 2.417 mensen met de pest besmet raakten, en er 209 mensen overleden. Verontrustend daarbij was dat het niet alleen om de builenpest ging –de variant die als Zwarte Dood in de middeleeuwen rondwaarde- maar ook longpest, een veel besmettelijker en dodelijker vorm van de pest. Wetenschappers waarschuwen dat klimaatverandering ervoor zorgt dat rattenpopulaties exploderen, en door overstromingen worden de ratten uit hun woongebied verdreven en komen ze in aanraking met mensen.
De pest is geen virale maar een bacteriële infectie, en kan in een vroeg stadium met antibiotica bestreden worden. Als dat niet tijdig gebeurt is de ziekte vrijwel altijd dodelijk. Weliswaar bestaat er een vaccin, maar dat biedt geen hoge bescherming en geeft veel vervelende bijwerkingen. Het belangrijkste is dus om ervoor te zorgen niet door vlooien gebeten te worden. In gebieden waar de pest endemisch is worden pesticiden ingezet, daarnaast is het zaak om de populaties ratten en muizen onder controle te houden. Mensen die naar een gebied reizen waar de pest voorkomt, en die zich bij thuiskomst ziek voelen moeten zich zo snel mogelijk bij de huisarts of GGD melden.
Referentie
Naar boven
